ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) er röskun í taugaþroska sem kemur yfirleitt fram snemma á ævinni. Orsakir ADHD eru líffræðilegar og stafa af truflun í boðefnakerfi heilans, þær skýrast jafnframt að mestu leyti af erfðaþáttum.
Einkenni
Í greiningarviðmiðum flokkast hreyfióróleiki og hvatvísi saman sem ofvirkni. Einkenni athyglisbrests og ofvirkni fara ekki alltaf saman eða eru til staðar í mismiklum mæli hjá einstaklingum. Sumir greinast bæði með athyglisbrest og ofvirkni en sumir með athyglisbrest eingöngu. Flestir sem greinast með ofvirkni hafa einnig einkenni athyglisbrests að einhverju marki. Algengt er að nota styttinguna ADHD í daglegu tali yfir báðar eða aðra röskunina.
Einkenni athyglisbrests:
- Truflast auðveldlega af utanaðkomandi áreiti
- Virðast ekki hlusta þegar talað er til manns
- Erfiðleikar með að fylgja fyrirmælum
- Erfiðleikar með að halda athygli, sérstaklega við viðfangsefni sem krefjast einbeitingar eða við verkefni sem eru seinleg, leiðinleg eða ekki sjálfvalin
- Erfiðleikar með einbeitingu við verkefni, t.d. lestur
- Erfiðleikar við að hefjast handa við verkefni
- Erfiðleikar við að ljúka verkefnum eða vera með mörg verkefni í gangi á sama tíma
- Fljótfærni eða kæruleysisleg mistök, t.d. við skólaverkefni
- Óstöðugleiki í frammistöðu
- Skipulagsleysi - týna hlutum, slök yfirsýn, slakt tímaskyn
- Forðast eða frestar verkefnum
- Gleymska
Einkenni ofvirkni:
- Stöðugt á hreyfingu, hlaupa og klifra í aðstæðum þar sem það er ekki viðeigandi
- Sífellt á ferðinni og hafa mikla orku
- Erfiðleikar með að sitja kyrr – oft að standa upp þegar það er ekki viðeigandi
- Þarf stöðugt að hafa eitthvað í höndunum, fikta í hlutum, naga neglur
- Hendur og fætur á hreyfingu eða iða í sæti
- Gefur frá sér óviðeigandi hljóð
- Á erfitt með að leika sér hljóðlega
- Talar of mikið
- Á erfitt með að slaka á og róa sig
Einkenni hvatvísi:
- Hegðun kemur á undan hugsun
- Truflar eða ónáðar aðra
- Getur ekki beðið eftir að röðin komi að sér í leikjum og athöfnum
- Vill fá hluti strax
- Á erfitt með að rétta upp hönd og bíða eftir að mega svara eða tala
- Hrópar upp yfir sig – oft á óviðeigandi hátt
- Kann reglur og afleiðingar en gera samt endurtekið sömu mistök eða brjóta reglur
- Á erfitt með að standa í röð
- Hugsa ekki um afleiðingar og meiða sig oft, skeyta ekki um hættur og sýna áhættuhegðun
- Lenda oft í óhöppum
- Talar án þess að hugsa, kemur með óviðeigandi athugasemdir, segir allt sem kemur upp í hugann
- Hefst handa við verkefni án þess að kynna sér leiðbeiningar
- Flýtir sér með verkefni, einkum þau sem eru óspennandi, til að ljúka þeim af og gerir mikið af kæruleysislegum villum
- Leiðist auðveldlega, eirðarleysi
- Slær stundum frá sér í bræði eða tekur hluti frá öðrum – heldur ekki aftur af sér né hugsar um afleiðingar
Algengi
ADHD meðal barna og unglinga er talið vera 5-10% en 4-5% meðal fullorðinna. Drengir eru mun líklegri en stúlkur til að greinast með ADHD, kynjamunur minnkar þó með aldrinum. Þessi munur kann að einhverju leyti að stafa af því að stúlkur séu frekar vangreindar en drengir og sæki frekar í aðstoð seinna á ævinni.
Greining
Í frumgreiningu hjá börnum og unglingum er færni þeirra kortlögð, m.a. með mati á vitsmunaþroska. Auk þess eru lagðir fyrir skimunarlistar. Ef frumgreining gefur vísbendingar um einkenni ADHD er ástæða til að vísa í frekari greiningu. Í nánari greiningu fer fram frekara mat á einkennum með greiningarviðtölum og stöðluðum matstækjum. Auk þess er farið vel yfir þroska-, heilsufars- og fjölskyldusögu. Einnig er upplýsingum aflað frá leikskóla og/eða grunnskóla þegar um börn er að ræða. ADHD greining er unnin í þverfaglegum teymum sem hefur sérhæfða þekkingu á almennum þroska barna og röskunum í taugaþroska.
Meðferð
Þegar greining á ADHD liggur fyrir er mikilvægt að viðkomandi og aðstandendur fái fræðslu um ADHD og aðferðir sem gætu hentað þeim vel.
Ef um leik- eða grunnskólabarn er að ræða er mikilvægt að samvinna á milli heimilis og skóla sé góð og stofnað sé til þjónustuteymis ef slíkt er ekki til staðar. Þá er aðlögun umhverfis jafnframt mikilvæg. Ýmis stuðningsúrræði eru í boði og er einstaklingum bent á að kynna sér þau vel. Lyfjameðferð við ADHD getur komið til álita og er það gert í samráði við lækni eða geðlækni. Upplýsingar og fræðslu má m.a. nálgast á vefsíðu ADHD samtakanna.
Hvað get ég gert?
Ef grunur vaknar um að einstaklingur sé með ADHD er fyrsta skrefið gjarnan að fá ráðleggingar í nærumhverfi einstaklingsins. Ef um leik- eða grunnskólabarn er að ræða er best að leita til kennara, skólastjóra, skólahjúkrunarfræðings eða sérfræðinga sem geta óskað eftir frumgreiningu hjá sérfræðiþjónustu leikskóla og grunnskóla í sveitarfélaginu. Einnig er hægt að leita til heimilis- eða barnalæknis eða sjálfstætt starfandi sálfræðinga. Ef frumgreining gefur til kynna að nánari greiningar sé þörf er tilvísun send á Geðheilsumiðstöð barna eða á stofu sem sinnir nánari greiningum.
Fylgiraskanir
Algengar fylgiraskanir ADHD eru m.a.
- Hegðunarerfiðleikar og mótþrói
- Námserfiðleikar (lesblinda, óyrtir námserfiðleikar)
- Kvíði
- Depurð
- Svefnvandi
- Vímuefnavandi