Kynsjúkdómar smitast við kynmök og stafa af örverum á borð við bakteríur, veirur eða lýs. Kynsjúkdómar sem orsakast af bakteríum eða lúsum er oftast hægt að lækna með lyfjum. Aftur á móti eru kynsjúkdómar sem orsakast af veirum oftast ólæknandi og einungis hægt að draga úr einkennum og hindra framgang þeirra tímabundið.
Einkenni
Hafa þarf í huga að einstaklingar geta verið einkennalausir og því er mikilvægt að fara í skoðun ef grunur er um smit. Helmingur þeirra sem fá kynsjúkdóm vita ekki að þau eru smituð þar sem þau finna ekki fyrir neinum einkennum. Hér að neðan eru dæmi um almenn einkenni kynsjúkdóma:
- Sár á kynfærum
- Útferð úr typpi eða leggöngum
- Verkir og sviði við þvaglát
Algengi
Algengustu kynsjúkdómar á Íslandi eru klamydía, kynfæraáblástur og kynfæravörtur/HPV. Sjaldgæfari eru lekandi, HIV og alnæmi, lifrarbólga B, sárasótt, tríkómónas sýking, flatlús og kláðamaur.
Greining
Það fer eftir kynsjúkdómi hvaða leið er farin til að greina sjúkdóm, það getur verið til dæmis með:
- Þvagprufu
- Blóðprufu
- Stroki frá kynfærum
Smitleiðir
- Kynsjúkdómar smitast milli einstaklinga við kynmök þ.e. leggangamök, munnmök eða endaþarmsmök. Það eru örverur sem valda þessum sjúkdómum og berast á milli einstaklinga í gegnum slímhúðir líkamans sem eru meðal annars í leggöngum, endaþarmi, munni og augum.
- Hægt er að smitast af kynsjúkdóm með óhreinum nálum.
- Óhreinum kynlífstækjum ef þeim er deilt milli einstaklinga. Sjá nánar örugg hjálpartæki ástarlífsins.
- Kynsjúkdómar smitast ekki af klósettsetum, sundlaugum, kossum eða faðmlagi.
- Sýkt móðir getur smitað barn sitt við fæðingu eða brjóstagjöf.
Meðferð
Meðferð kynsjúkdóma er þeim að kostnaðarlausu sem hana þurfa. Suma kynsjúkdóma er hægt að lækna með sýklalyfjum. Þetta á við um bakteríusýkingarnar til dæmis klamydíu. Klára skal lyfjaskammt ef fólk greinist með kynsjúkdóm. Þó einkennin séu farin þarf að klára sýklalyfjaskammtinn svo sjúkdómurinn fari.
Kynsjúkdómar sem orsakast af veirum er ekki hægt að lækna með lyfjum. Í sumum tilvikum eru til lyf sem draga úr hættu á að smita aðra og hemja framgang sjúkdómsins í líkamanum. Þau lyf þarf að taka alla ævi. Þetta á til dæmis við um HIV og alnæmi.
Helstu kynsjúkdómar
Bakterían Chlamydia trachomatis veldur sjúkdómnum klamydía (e. Chlamydia). Hún tekur sér bólfestu á slímhúð kynfæra og þvagrásar og getur valdið bólgum þar. Klamydía smitast með óvörðu kynlífi.
Einkenni hjá konum
- Verkur við þvaglát
- Óvenjuleg útferð
- Verkir í grindarholi
- Verkir við samfarir
- Blæðing eftir samfarir
- Milliblæðingar
Einkenni hjá körlum
- Verkur við þvaglát
- Hvít útferð frá þvagrás
- Verkur í pung
Ef grunur er á klamydíu skal leita til næstu heilsugæslu, á húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Klamydía er greind með þvagprufu hjá körlum eða stroki frá leghálsi hjá konum.
Klamydía er meðhöndluð með sýklalyfjum. Hægt er að smitast aftur og aftur af klamydíu.
Kynfæraáblástur (e. genital herpes) er sýking af völdum veirunnar Herpes simplex.
Kynfæraáblástur smitast einungis með óvörðu kynlífi við sýktan einstakling þegar hann er með einkenni.
Ef smokkur er notaður þá verndar hann þann hluta kynfæranna sem hann hylur.
Liðið getur langur tími frá smiti og þar til einkenni koma fram, jafnvel einhverjir mánuðir.
Einkenni kynfæraáblásturs eru
- Litlar blöðrur eða sár á kynfærum
- Dofi, brunatilfinning eða kláði á kynfærum
- Sársauki við þvaglát
- Óvenjuleg útferð hjá konum
Ef grunur er á með kynfæraáblástur skal leita til næstu heilsugæslu, á húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Kynfæraáblástur er greindur með skoðun læknis eða sýnatöku.
Ekki er til nein lækning við kynfæraáblæstri. Til er meðferð sem dregur úr einkennum og styttir tímann sem einstaklingar eru með blöðrur eða sár.
Einkenni geta komið fram ítrekað en sjaldnar eftir því sem lengri tími líður frá smiti.
Kynfæravörtur (e. genital warts) er sýking af völdum Human Papilloma Virus (HPV). Um 100 gerðir eru til af þessari veiru og sumar þeirra hafa verið tengdar við leghálskrabbamein.
Aðeins eru tvær tegundir veirunnar sem valda vörtum en þær birtast á slímhúð og á húð. Algengast er að þær komi á ytri kynfæri og við endaþarmsop. Vörturnar geta valdið kláða og óþægindum.
HPV smitast með snertingu húðar eða slímhúðar við sýkta húð eða slímhúð. Smit getur orðið þó engin einkenni séu til staðar.
Einkenni kynfæravarta
- Kláði og erting
- Sársauki við samfarir hjá konum
- Óþægindi við þvaglát
Ef grunur er á með kynfæravörtur skal leita til næstu heilsugæslu, á húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Kynfæravörtur eru greindar með skoðun læknis. Langur tími getur liðið frá smiti þar til einkenni koma í ljós, jafnvel einhverjir mánuðir.
Ekki er hægt að meðhöndla kynfæravörtur þar sem engin lyf eru til. Vörturnar hverfa fyrr eða síðar af sjálfu sér en liðið getur langur tími, jafnvel ár þangað til að þær hverfa. Veiran sem veldur vörtunum hverfur þó ekki úr líkamanum og geta því vörturnar komið fram aftur.
Bólusetning
Byrjað var að bólusetja stúlkur við 12 ára aldur gegn HPV- veirunni árið 2011 til að draga úr líkum á leghálskrabbameini. Bólusetning drengja hófst árið 2023.
Lekandi (e. Gonorrhoea) orsakast af bakteríunni Neisserie gonerroheae. Lekandi smitast við óvarin kynmök. Lekandi getur einnig smitast í háls við munnmök.
Einkenni lekanda
- Lekandi getur verið einkennalaus
- Breytingar á útferð úr leggöngum eða þvagrás
- Sársauki við þvaglát
- Verkur í grindarholi
- Milliblæðingar hjá konum eða meiri blæðingar
- Þrútin forhúð hjá karlmönnum og verkur í eistum
Ef grunur er á lekanda skal leita til næstu heilsugæslu, á húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Lekandi er greindur með stroksýni úr þvagrás, leghálsi, endaþarmi eða með þvagsýni.
Lekandi er meðhöndlaður með sýklalyfjum.
Sárasótt (e. syphylis) orsakast af bakteríunni Treponema pallidum. Sjúkdómurinn smitast við óvarin kynmök við sýktan einstakling. Einkenni sárasóttar eru ekki alltaf augljós og sumir fá ekki einkenni.
Einkenni sárasóttar eru
- Lítil sár sem birtast á kynfærum, endaþarmi eða í munni
- Rauð útbrot sem birtast á lófum eða á fótleggjum
- Húðvöxtur sem lítur út eins og vörtur sem geta myndast á ytri kynfærum hjá konum eða í kringum endaþarm hjá bæði konum og körlum
- Hvítir blettir í munni
- Þreyta, höfuðverkur, liðverkir, hiti, bólgnir kirtlar í hálsi, nára eða handarkrika
Ef grunur er á sárasótt skal leita til næstu heilsugæslu, á húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Sárasótt er greind með blóðprufu.
Sárasótt er meðhöndluð með sýklalyfjum.
Mikilvægt er að meðhöndla sjúkdóminn því hann getur breiðst út til heila eða annarra líkamshluta og haft alvarlegar afleiðingar.
HIV (e. human immunodeficiency virus) er veira sem leitt getur til alnæmis. Veiran veldur fækkun á T-hjálparfrumum og brýtur þannig niður ónæmiskerfi líkamans. Þeir sem hafa sýkst af veirunni geta þróað með sér alnæmi. Það gerist þegar fjöldi T-hjálparfruma er orðinn það lítill að ónæmiskerfið getur ekki lengur komið í veg fyrir veikindi af völdum sýkla sem það ræður venjulega við.
Hægt er að hafa samband við göngudeild smitsjúkdóma vegna HIV-prófa og lifrarbólgu B og C prófa í síma 543 6040 eða með tölvupóstfangi: smita3@landspitali.is.
Nánari upplýsingar um HIV og alnæmi.
Tríkómónassýking (e. Trichomoniasis) orsakast af sníkjudýrinu trichomonas vaginalis og smitast við óvarðar samfarir.
Um helmingur einstaklinga fá ekki nein einkenni.
Einkenni hjá konum
- Óvenjuleg útferð
- Meiri útferð en venjulega
- Þrútin slímhúð
- Eymsli í leggöngum og leghálsi
Einkenni hjá körlum
- Verkir við þvaglát eða sáðlát
- Tíð þvaglát
- Sársauki, bólga og roði í kringum þvagrásaropið
- Óvenjuleg útferð
Ef grunur er á tríkómónassýkinguna skal leita til næstu heilsugæslustöð, húð- og kynsjúkdómadeild Landspítala eða til sérfræðilæknis.
Sýkingin er meðhöndluð með sýklalyfjum.
Kláðamaur (e. scabies) er sníkjudýr sem lifir í húð manna
Einkenni:
- Algengasta einkennið er kláði og er hann mest áberandi á meðan sofið er. Kláðinn kemur 2-6 vikum eftir smit og kemur samfara útbrotum.
- Útbrot eru vanalega litlar rauðar bólur en einnig sjást stundum blöðrur eða hnökrótt þykkildi. Útbrotin eru vanalega mest áberandi á innanverðum lærum, handarkrikum, kringum nafla, á rasskinnum og við kynfæri.
Meðferðin er fólgin í lyfjameðferð og góðu hreinlæti. Lyfin eru borin á húðina. Mikilvægt að fara eftir leiðbeiningum framleiðanda. Fylgiseðla lyfja má finna á sérlyfjaskrá.
Flatlús (e. Pubic lice) er sníkjudýr og finnst oftast í hárum við kynfæri. Lúsin getur einnig fundist í líkamshárum á öðrum stöðum svo sem í handakrika, bringuhárum, augabrúnum og augnhárum. Flatlús er sjaldgæf í hársverði.
Einkenni:
- Staðbundinn kláði, oft verri á nóttunni
- Litlir rauðir eða dökkir blettir á húðinni í kring, geta verið merki um lúsarbit
- Litlar hvítar eða gular kúlur á hárum, geta verið merki um nit/egg lúsarinnar
Meðferðin er fólgin í að bera lúsadrepandi krem á alla hærða staði. Hægt er að kaupa lúsaáburð án lyfseðils í apóteki.
Hvað get ég gert?
- Ef grunur er um kynsjúkdóm eða ef óskað er eftir að láta skima fyrir kynsjúkdómum er hægt að bóka tíma á heilsugæslu eða hjá göngudeild kynsjúkdóma Landspítalans í síma 543-6050 eða á smáforriti Landspítalans.
- Ekki stunda kynmök með öðrum einstaklingum þar til er komin neikvæð niðurstaða.
- Hægt er að draga stórlega úr líkum kynsjúkdómum með því að nota smokk og mikilvægt er að nota hann rétt. Fólk í nýjum samböndum sem haft hefur kynmök við aðra ætti að láta athuga hvort bæði séu laus við kynsjúkdóm áður en stunduð eru kynmök án smokks.
- Fólk sem greinist með kynsjúkdóm er beðið um að gefa upplýsingar um alla sem þau hafa haft kynmök við síðustu 12 mánuði. Það er því ágætt að taka saman lista yfir þessa aðila og hafa með sér til læknisins. Óskað er eftir nafni, kennitölu, heimilisfangi og símanúmeri viðkomandi.