Félagsfælni er algeng geðröskun sem einkennist af langvarandi og yfirþyrmandi kvíða í tengslum við félagslegar aðstæður. Allir finna öðru hvoru fyrir kvíða og margir hafa stundum áhyggjur af frammistöðu sinni í félagslegum aðstæðum eins og að mæta í starfsviðtal eða að tala fyrir framan stóran hóp af fólki. Mörg upplifa að slíkur kvíði líði fljótt hjá eða minnki með aldrinum.
Ef kvíðinn er orðinn það hamlandi til lengri tíma að hann hefur áhrif á lífsgæði og getu til að sinna og njóta athafna daglegs lífs getur verið að um sé að ræða félagsfælni.
Félagsfælni er algeng kvíðaröskun sem byrjar yfirleitt að gera vart við sig á unglingsárum.
Félagsfælni er annað og meira en feimni. Félagsfælni einkennist af ótta sem ekki hverfur af sjálfu sér þrátt fyrir að eiga í félagslegum samskiptum. Þau sem eru með félagsfælni geta fundið fyrir kvíða áður en farið er í félagslegar aðstæður, á meðan á félagslegum aðstæðum stendur og eftir að þeim er lokið.
Félagsfælni getur valdið mikilli vanlíðan og getur haft mikil áhrif á daglegt líf, sjálfstraust, sambönd, nám og störf. Margir þurfa sértæka meðferð til að takast á við þessa kvíðaröskun.
Ef einkenni félagsfælni eru farin að hafa áhrif á líf og lífsgæði er mikilvægt að leita hjálpar. Það er til mjög áhrifarík meðferð sem getur aðstoðað þig við að takast á við kvíðann. Án viðeigandi meðferðar getur félagsfælni leitt til þunglyndis.
Einkenni
Einkenni félagsfælni birtast á mismunandi hátt og það er mismunandi hvaða aðstæður eru sérstaklega erfiðar og hvað veldur mestum kvíða.
Erfiðar aðstæður
Það getur verið að um sé að ræða félagsfælni ef eftirfarandi aðstæður valda áhyggjum eða kvíða:
- Aðstæður þar sem gætu átt sér stað samskipti við fólk eins og að hitta kunningja, vini eða ókunnuga, hefja samræður eða tala í símann.
- Aðstæður þar sem margir koma saman og eiga samskipti eins og hópsamræður, kaffistofur, veislur, kennslustundir og aðrir viðburðir.
- Gera hluti þegar aðrir horfa, eins og að borða, ganga, hringja eða tala fyrir framan aðra, flytja fyrirlestur, spyrja spurninga, skrifa eða sitja á kaffihúsi.
- Hversdagslegar aðstæður eins og að fara í vinnuna, í búð, íþróttir og verslanamiðstöðvar.
Hugsanir
Það getur verið að um sé að ræða félagsfælni ef áhyggjurnar snúast til dæmis um að:
- Gera eitthvað sem er vandræðalegt fyrir framan aðra, eins og að roðna, svitna, stama eða að það komi vandræðaleg þögn
- Gera mistök eða ekki geta gert eitthvað rétt og einhver annar sjái það
- Fá gagnrýni frá öðrum
- Verða dæmdur á neikvæðan hátt af öðru fólki
Hegðun
Hegðuninni er ætlað að afstýra því sem er óttast og er því einskonar öryggisráðstöfun. Það getur verið að um sé að ræða félagsfælni ef brugðist er við áhyggjum með hegðun eins og að:
- Gera hluti til þess að fyrirbyggja að það sem óttast er geti átt sér stað í félagslegum aðstæðum eins og að:
-
- Forðast augnsamband
- Halda sig til hlés, sitja aftast, segja lítið eða reyna að taka lítið pláss
- Passa að vera sammála og ekki ósammála
- Vera upptekinn eins og að fara í símann eða hafa heyrnartól
- Vera vel til hafður, farða sig mikið
- Forðast að fara í félagslegar aðstæður
- Fylgjast vel með sjálfum sér og sinni hegðun
-
- Fara yfir félagslegar aðstæður í huganum eftir að þær eru liðnar til að kanna hvort það sem var óttast hafi raunverulega átt sér stað
- Undirbúa félagslegar aðstæður eins og að lesa sér til um fréttir dagsins til að geta virkað gáfulegur í samskiptum dagsins, skrifa niður hvað ætlunin er að segja í símtalinu áður en hringt er eða æfa fyrirlesturinn í þaula fyrirfram
Líðan
Það getur verið að um sé að ræða félagsfælni ef:
- Einkenni kvíða eins og ógleði, sviti, skjálfti, meltingartruflanir eða ör/þungur hjartsláttur kemur reglulega upp áður en farið er í félagslegar aðstæður eða í slíkum aðstæðum.
- Tilfinningar eins og ótti eða kvíði koma upp áður en eða á meðan á félagslegum athöfnum stendur. Sjá hér fræðslu um ofsakvíðaköst.
Börn geta líka glímt við félagsfælni. Einkenni félagskvíða hjá börnum geta meðal annars verið:
- Biðja ekki um aðstoð í skólanum, spyrja ekki spurninga
- Forðast samskipti við önnur börn eða fullorðna
- Gráta eða fara í uppnám oftar en venjulega
- Kvíða því að fara í skólann eða taka þátt í athöfnum í tíma, skólasýningum og félagslegum athöfnum
- Reiði eða pirringur
- Þurfa mikinn stuðning af foreldrum eða umönnunaraðilum
Greiningar á geðrænum vanda
Notað er staðlað geðgreiningarviðtal til þess að meta einkenni og alvarleika geðraskana. Stundum þarf fleiri en eitt viðtal til þess að greina vandann. Mikilvægt er að tryggja rétta greiningu, þar sem rétt greining er forsenda þess að geta vísað í viðeigandi meðferð.
Við greiningu á geðrænum vanda er yfirleitt spurt um núverandi og fyrri sögu um líkamlega og andlega heilsu, félagsaðstæður, lífsstíl og streituvaldandi aðstæður. Spurt er um einkenni algengra geðraskana og annars geðheilbrigðisvanda, ásamt áhrifum einkenna á getu til að sinna daglegu lífi.
Við greiningu á geðröskun meta fagaðilar alvarleika eftir fjölda og tegund einkenna, lengd þess tíma sem þau hafa verið til staðar og hömlun þeirra á daglegt líf. Spurt er um aðstæður sem valda kvíða, hugsanir eða áhyggjur í tengslum við slíkar aðstæður og hegðun í tengslum við það sem þú óttast.
Í sumum tilfellum ráðleggur heimilislæknir blóðprufu til að útiloka aðrar orsakir fyrir einkennunum. Margir sem glíma við félagskvíða upplifa einnig annarskonar geðrænan vanda, eins og þunglyndi, almenna kvíðaröskun eða felmtursröskun.
Fyrirkomulag matsviðtals er ólíkt eftir stöðvum. Á mörgum stöðvum er notast við rafræna spurningalista til þess að auka aðgengi og flýta fyrir þjónustu og víða eru matsviðtölin tekin í gegnum síma. Tímalengd matsviðtals getur verið allt að 90 mínútur en fer eftir eðli vanda, fyrirkomulagi og aðstæðum hverju sinni og í sumum tilfellum þarf fleira en eitt viðtal til þess að geta greint vandann og veitt ráðgjöf varðandi viðeigandi meðferð eða viðbrögð við vandanum.
Í sumum tilfellum ráðleggur heimilislæknir blóðprufu til að útiloka aðrar orsakir fyrir einkennunum. Notendur hafa rétt á túlki ef þörf krefur.
- Skrifa niður og hafa í huga nýleg dæmi sem eru lýsandi fyrir vandann. Auðveldast er að taka dæmi um aðstæður sem eru nýliðnar, það er að segja aðstæður sem ollu þér kvíða undanfarna viku.
- Skrifa niður hvar vandinn átti sér stað síðast, með hverjum, hvað var í gangi, hvað var óþægilegt við aðstæðurnar og hvaða hegðun notuð til að bregðast við þeim eða minnka vanlíðan.
- Samtal við fagaðila er trúnaðarmál og það er mikilvægt að segja rétt frá til þess að auka líkur á viðeigandi þjónustu. Trúnaður er aðeins brotinn ef talið er að notandi eða einhver annar geti orðið fyrir skaða.
Meðferð
Meðferð fullorðinna með félagsfælni
Mælt er með samtalsmeðferð í einstaklingsmeðferð við félagsfælni, nánar tiltekið hugrænni atferlismeðferð, sem veitt er af sérþjálfuðum meðferðaraðila. Á heilsugæslunni fer fram meðferð við vægum til miðlungsalvarlegum einkennum kvíðaraskana, eins og félagsfælni.
Samtalsmeðferð (hugræn atferlismeðferð)
Hugræn atferlismeðferð (HAM) við félagsfælni felur yfirleitt í sér vikuleg einstaklingsviðtöl, í 7-14 skipti á heildina litið, sem veitt eru af sérþjálfuðum meðferðaraðila. Meðferðin getur verið krefjandi til skammtíma en ber yfirleitt skjótan árangur og leiðir til minni kvíða og betri lífsgæða til langtíma. Við alvarlegri einkennum eða flóknari einkennamynd getur verið þörf fyrir fleiri viðtöl.
Lyf við félagsfælni
Í sumum tilfellum er notuð lyfjameðferð. Það getur tekið allt að 12 vikur þar til meðferð með lyfjum ber árangur. Yfirleitt er mælt með því að taka lyf í amk. eitt ár. Stundum er hægt að hætta lyfjameðferð eftir árið en sumir þurfa að halda áfram að taka lyfin í mörg ár til að viðhalda árangri.
Mælt er með því að hætta ekki að taka lyf án þess að eiga samtal við lækni þar sem það getur valdið óþægilegum aukaverkunum að hætta skyndilega að taka lyf. Yfirleitt er lyfjameðferð tröppuð út rólega til að draga úr líkum á aukaverkunum. Einnig getur verið þörf fyrir að auka aftur skammtinn ef einkennin koma aftur.
Mögulegar aukaverkanir af SSRI lyfjum geta verið:
- Óþreyja eða kvíði
- Ógleði
- Meltingartruflanir eins og niðurgangur eða harðlífi
- Svimi
- Svefntruflanir
- Höfuðverkir
- Breytingar á kynhvöt
- Sjálfsvígshugsanir
Flestar aukaverkanir líða hjá á nokkrum vikum þegar líkaminn venst lyfjunum. Mikilvægt er að upplýsa lækninn um þungun þegar lyfjagjöf er rædd.
Sumir kjósa að taka bæði lyf og fara í samtalsmeðferð.
Klínískar leiðbeiningar mæla með svipaðri samtalsmeðferð við félagsfælni byggt á hugrænni atferlismeðferð (HAM) fyrir börn og ungmenni og mælt er með fyrir fullorðna.
Meðferðin er aðlöguð að aldri og kvíða barnsins og felur yfirleitt í sér aðstoð og samvinnu við umönnunaraðila. Það getur verið að umönnunaraðili fái þjálfun og sjálfshjálparefni til þess að nota á milli tíma. Stundum fer meðferðin fram í litlum hópum.
Ekki er mælt með lyfjagjöf fyrir börn og ungmenni með félagsfælni.
Hvað get ég gert?
Sjálfshjálp getur verið gagnlegt fyrsta skref til að takast á við félagskvíða, áður en leitað er til fagaðila. Ef vandinn er orðinn hamlandi fyrir einstakling getur verið að þurfi sértæka meðferð hjá þjálfuðum fagaðila til þess að ná tökum á vandanum.
Eftirfarandi ráðleggingar gætu hjálpað við vægum vanda:
- Það getur verið hjálplegt að skilja kvíðann betur og prófa að takast á við hann á annan hátt, til dæmis með að breyta um hegðun eða draga úr öryggisráðstöfunum.
- Stundum er hjálplegt að skipta krefjandi aðstæðum niður í minni skref. Þá er hægt að æfa sig að takast á við eitt skref í einu.
- Gott er að beina athyglinni að því sem fólk er raunverulega að segja frekar en að velta fyrir sér hvað aðrir eru að hugsa og gera ráð fyrir því að aðrir séu að hugsa eitthvað slæmt um þig.
- Ekki forðast félagslegar aðstæður.
- Það getur hjálpað að gera tilraunir við að fara í mismunandi félagslegar aðstæður og kanna hvort það sem er óttast verði að raunveruleika.
Ef talið er að barn geti verið að glíma við einkenni félagskvíða er mikilvægt að ræða við það.
Það er mikilvægt að taka barnið alvarlega, sama hvað málið snýst um og hvað umönnunaraðilanum finnst um það. Það er ekki víst að öðrum finnist það vera stórt vandamál en barnið gæti upplifað það sem slíkt. Ef barnið vill ekki ræða málið er gott að upplýsa það að það geti leitað til umönnunaraðila ef það þarf á því að halda. Gott er að hvetja barnið til þess að ræða við einhvern sem það treystir, eins og annan fjölskyldumeðlim, vin eða einhvern í skólanum.
Það gæti verið hjálplegt að ræða við aðra sem þekkja barnið eins og aðra umönnunaraðila eða fjölskyldumeðlimi. Það getur verið gott að ræða við skóla barnsins til þess að komast að því hvort áhyggjur hafi vaknað þar. Æskilegt er að sé til staðar gott samstarf á milli skóla og fjölskyldu til þess að tryggja að barnið fái þann stuðning þar sem það þarf.
Ef barnið lýsir kvíða í tengslum við félagslegar aðstæður er hægt að prófa að:
- Hvetja barnið til þess að prófa sig áfram í félagslegum aðstæðum og fylgjast með því hvort það sem það óttast gerist raunverulega til þess að auka sjálfstraustið í mismunandi aðstæðum. Dæmi: Spyrja spurninga, biðja sjálft um mat eða drykk á kaffihúsi ofl.
- Sjálfshjálparefni getur verið hjálplegt við vægum vanda, t.d. bækur.
Mikilvægt er að huga m.a. að grunn þörfum barnsins, að barnið:
- Fái nægan svefn
- Borði reglulega hollt og fjölbreytt mataræði
- Hreyfi sig reglulega
- Eigi vini
- Geti sinnt eigin áhugamálum
- Upplifi öryggi í daglegu lífi
Hér er að finna ráðleggingar í tengslum við kvíða hjá börnum.
Hvenær skal leita aðstoðar?
Gott er að leita til heilsugæslunnar ef talið er að vandinn snúist um félagsfælni, sérstaklega ef kvíðinn er farinn að hafa mikil áhrif á daglegt líf og lífsgæði. Á heilsugæslu á að fara fram mat á geðrænum vanda og meðferð við algengum geðrænum vanda eins og félagsfælni.
Við grun um félagsfælni gæti verið vísað áfram til sálfræðings á heilsugæslustöðinni sem getur gert ítarlegt mat á vanda og veitt sértæka meðferð við félagsfælni. Ef sálfræðiþjónustu er óskað skal hafa samband við þá heilsugæslustöð sem notandi er skráður á.
Einnig er hægt að leita til fagaðila á stofu.