Getnaðarvarnir eru notaðar til að koma í veg fyrir þungun. Á meðan kona er á frjósemisskeiði er alltaf líkur á því að hún verði þunguð.
Skipta má getnaðarvörnum í þrjá flokka. Getnaðarvarnir með hormónalyfjum, án hormónalyfja og ófrjósemisaðgerðir.
Getnaðarvarnir án lyfja: Smokkur, koparlykkja og hetta.
Getnaðarvarnir með hormónalyfi: Samsett pilla, minipilla, hringur, stafur, plástur, sprauta og hormónalykkja.
Öryggi getnaðarvarna
Upplýsingar um öryggi getnaðarvarna byggjast á víðtækum rannsóknum. 99% öryggi merkir að ein af hverjum 100 konum geta orðið þungaðar á ári. Við stýrum því sjálf hversu öruggar margar aðferðir til getnaðarvarna eru. Það þýðir að við verðum sjálf að fylgja leiðbeiningum um notkun viðkomandi getnaðarvarnar nákvæmlega til að ná því öryggi sem getnaðarvörnin getur best gefið. Þetta á við um pilluna (samsettu og mini-pilluna), hormónahringinn, hormónaplásturinn, smokkinn eða hettuna. Öryggi annarra getnaðarvarna er minna háð okkur sjálfum. Um er að ræða getnaðarvarnir eins og hormónastafinn, hormónasprautuna og lykkjuna. Þá þarf aðeins að muna hvenær næst eigi að fara í sprautu, skipta um lykkju eða staf.
Getnaðarvarnir eru til þess ætlaðar að aðstoða við stjórn barneigna, með því að koma í veg fyrir þungun á meðan þær eru notaðar en þær trufla ekki frjósemi til frambúðar og valda ekki ófrjómsemi.
Getnaðarvarnir án hormóna
Smokkur veitir þó nokkra vörn gegn þungun ef hann er rétt notaður. Stóri kosturinn við smokkinn er hins vegar að hann er eina leiðin til að draga verulega úr hættunni á að smitast af kynsjúkdómum við kynmök.
Smokkurinn fæst til dæmis í apótekum, matvöruverslunum, bensínstöðvum og víðar.
Koparlykkjan er úr plasti og örlitlum kopar sem eykur öryggi. Lykkjan er smár T laga hlutur sem komið er fyrir í leginu. Hún kemur í veg fyrir þungun en hefur engin önnur áhrif á líkamann. Lykkjuna má hafa þann tíma sem konan þarf á vörn að halda eða allt upp í 10 ár.
Konur geta notað lykkjuna hvort sem þær hafa eignast börn eða ekki. Lykkjan hefur ekki áhrif á frjósemi eftir að hún hefur verið fjarlægð.
Helstu kostir koparlykkju
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Lykkjan veitir staðbundna vörn í leginu. Hún kemur ekki í veg fyrir þungun utan legs þ.e. utanlegsfóstur.
- Þarf ekki að muna eftir daglegri notkun.
- Hefur ekki áhrif á hormónastarfsemi líkamans
Aukaverkanir
Auknar blæðingar eru algengasta aukaverkunin því hentar koparlykkjan síst þeim konum sem hafa miklar blæðingar.
Læknar, sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta sett upp og fjarlægt lykkju. Lykkjuna má fjarlægja hvenær sem er.
Hettan er plastskál sem komið er fyrir í leggöngunum ásamt sæðisdrepandi kremi rétt fyrir samfarir. Hettan er ekki tekin strax út heldur má vera t.d. til næsta morguns ef hún er sett upp að kvöldlagi. Hettan og sæðisdrepandi krem hefur ekki verið á markaði hér undanfarin ár. Hetta er ekki mjög örugg getnaðarvörn þar sem hún byggir alfarið á réttri og staðfastri notkun.
Getnaðarvarnir með hormónum
Pilla, hringur, sprauta, plástur, stafur og hormónalykkja eru dæmi um getnaðarvarnir með hormónum. Getnaðarvarnir innihalda annað hvort eitt eða tvö hormón. Samsetta pillan, plástur og leggangahringur innihalda tvö hormón, estrógen og gestagen. Minipillan, stafurinn, sprautan og hormónalykkjan hafa eitt hormón, gestagen. Langtíma getnaðarvarnir eins og stafur, lykkja og sprauta eru öruggastar til að koma í veg fyrir þungun.
Aukaverkanir
Allar hormónagetnaðarvarnir geta leitt til aukaverkana en þær eru einstaklingsbundnar og erfitt að segja til um það fyrirfram hvort kona færi aukaverkanir af getnaðarvörn. Ef kona fær aukaverkanir eru þær oftast mestar í byrjun.
Helstu aukaverkanir sem vart verður við eru:
- Brjóstaeymsli
- Ógleði
- Höfuðverkur
- Skapbreytingar
- Minnkuð kynhvöt
- Þyngdarbreytingar
Áhætta á blóðtappa
Hormónagetnaðarvarnir sem innihalda tvö hormón (estrógen og gestagen) geta aukið áhættu á blóðtappa. Áhættan er ekki mikil en eykst með hækkuðum aldri og er meiri hjá þeim sem reykja. Áhættan er minni ef getnaðarvörnin inniheldur eingöngu gestagen eins og minipilla, stafur, sprauta og hormónalykkja.
Samfelld notkun getnaðarvarna með hormónum
Hægt er nota pilluna, plásturinn og hringinn samfellt í stað þess að taka blæðingarhlé. Engar líffræðilegar áststæður eru fyrir því að hafa blæðingar mánaðarlega þegar hormónagetnaðarvörn er notuð. Sumar konur eru fegnar að losna við blæðingarnar á meðan aðrar kjósa að hafa blæðingar mánaðarlega.
Samfelld notkun hormónagetnaðarvarna hefur ekki áhrif á frjósemi.
Samfelld notkun:
- Blæðingardögum fækkar
- Hormónasveiflur minnka
- Einkenni fyrirtíðaspennu minnka
- Verkir tengdum blæðingum minnka
- Járnbúskapur batnar
Þegar byrjað er að nota pillu, hring eða plástur samfellt geta komið blæðingar fyrstu mánuðina. Í þeim tilvikum er ráðlagt að taka þriggja til fjögurra daga blæðingahlé og byrja svo aftur. Blæðingarhlé má ekki taka með minna en þriggja vikna millibili. Sé það gert minnkar öryggi getnaðarvarnarinnar. Með tímanum verða blæðingarnar minni og hætta oftast alveg. Ef blæðingar halda áfram er rétt að ráðfæra sig við lækni.
Pillan er til af tveimur gerðum. Önnur tegundin inniheldur tvö hormón, estrógen og gestagen en hin eitt hormón, gestagen.
Til eru ýmsar samsetningar og er þá oftast sama estrógenið en breytileg tegund gestagens.
Öryggi
Pillan er mjög örugg getnaðarvörn þegar hún er tekin reglulega samkvæmt leiðbeiningum. Í tilraunum hafa samsettu pillurnar komið betur út en minipillan varðandi árangur gegn þungun en við notkun í daglegu lífi er enginn munur.
Áhætta
Áhætta af notkun pillunnar hefur verið skoðuð og eru til rannsóknir sem sýna mælanlega aukningu á sumu krabbameini en minnkun á öðru.
Önnur alvarleg áhætta tengd samsettu pillunni er blóðtappi og er smá munur milli tegunda. Konur sem reykja eða eru í yfirþyngd eru í aukinni áhættu að fá blóðtappa.
Önnur notkun pillunnar
Pillan er stundum notuð sem lyf eða í tvennum tilgangi þ.e. sem lyf og sem getnaðarvörn og er þar helst átt við meðferð við miklum tíðaverkjum eða miklum tíðablæðingum því pillan dregur úr hvoru tveggja. Eins er pillan notuð við sumum sjúkdómum eins og legslímuflakki.
Hvernig á að taka pilluna?
Eftirfarandi upplýsingar gilda fyrir samsetta pillu (pilla með tveimur hormónum, estrógeni og gestageni)
- Byrjaðu á fyrstu pillunni á fyrsta degi blæðinga
- Taktu eina pillu á dag í 21 dag (klára spjaldið)
- Taktu viku pilluhlé og þá byrja blæðingar oft á öðrum eða þriðja degi í pilluhléinu
- Byrjaðu svo á næsta pilluspjaldi eftir 7 daga pilluhlé
- Ef ekki er byrjað á pillunni á réttum tíma í tíðahringnum (á fyrsta degi blæðinga), þarf að nota aðra getnaðarvörn (t.d. smokk) fyrstu 7 dagana sem þú tekur pilluna.
Til að fá pilluna þarf ávísun frá lækni og sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta einnig ávísað pillunni.
Sprautan er í formi stungulyfs og inniheldur hormónið gestagen. Hún er gefin í vöðva á þriggja mánaða fresti. Hjúkrunarfræðingur eða ljósmóðir á heilsugæslunni getur gefið sprautuna.
Aðalkostir sprautunnar
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir getnaðarvörn daglega
- Henni fylgir oftast blæðingaleysi sem mörgum konum finnst ákjósanlegt. Blæðingaleysið hefur engar hættur í för með sér.
Ef hætt er á sprautunni þarf að reikna með að eftir síðustu gjöf geti tekið allt að 9 til 12 mánuði að koma frjósemi í gang.
Á fylgiseðli hormónasprautunnar getur þú lesið nánar um lyfið.
Læknar, sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta ávísað lyfinu.
Hormónastafur inniheldur hormónið gestagen og er lyfið í litlum plaststaf sem komið er fyrir undir húð á upphandlegg. Hægt er að finna stafinn undir húðinni en hann sést ekki. Hver stafur endist í 3 ár en hægt er að fjarlægja hann hvenær sem er. Húðin er staðdeyfð bæði þegar stafnum er komið fyrir og hann fjarlægður.
Aðalkostir stafsins
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir getnaðarvörn daglega
- Honum fylgir oft blæðingaleysi eftir fyrstu 3 til 6 mánuðina. Mörgum konum finnst blæðingarleysið ákjósanlegt.
Blæðingaleysið hefur engar hættur í för með sér.
Þegar stafurinn er fjarlægður fara áhrifin strax úr líkamanum.
Læknar, sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta sett upp og fjarlægt staf.
Hormónahringurinn er grannur plasthringur sem er 5 cm í þvermál. Hann inniheldur hormónin estrógen og gestagen.
Við fyrstu notkun er hringnum komið fyrir í leggöngum eftir blæðingar og hann er hafður þar í 3 vikur. Þá er hann fjarlægður og nýr hringur settur upp eftir eina viku. Hver hringur endist í 3 vikur.
Plasthringurinn er frekar mjúkur og auðvelt að koma honum fyrir. Afar sjaldan þarf að taka hann út fyrir kynmök.
Helstu kostir hringsins
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir honum daglega
- Blæðingastjórnun er góð og milliblæðingar sjaldgæfar
- Aukaverkanir litlar
- Mun minna hormónamagn en í pillunni
Vegna umhverfisáhrifa á ekki að henda notuðum hring í heimilissorp heldur fara með þá í apótek í förgun eins og öðrum lyfjum.
Á fylgiseðli hormónahringsins getur þú lesið nánar um hann.
Hér getur þú lesið betur um förgun lyfja.
Hormónahringurinn er lyfseðilsskyldur. Læknar, sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta ávísað honum.
Hormónaplásturinn inniheldur hormónin estrógen og gestagen. Í plástrinum er forðalyf sem endist í 1 viku.
Við fyrstu notkun er plástrinum komið fyrir á utanverðum upphandlegg, rasskinn eða kvið á fyrsta degi blæðinga. Hver plástur endist í viku. Gott er að venja sig á að skipta alltaf á sama vikudegi. Eftir þriggja vikna notkun má taka blæðingarhlé í viku eða halda áfram samfelldri notkun.
Helstu kostir plástursins
- Örugg getnaðarvörn
- Ekki þarf að muna eftir honum daglega
- Litlar aukaverkanir
Vegna umhverfisáhrifa á ekki að henda notuðum plástrum í heimilissorp heldur fara með þá í apótek í förgun eins og öðrum lyfjum.
Þú getur lesið betur um lyfjaskil hér
Hormónaplásturinn er lyfseðilsskyldur. Læknar, sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta ávísað honum.
Lykkja er lítill T laga plasthlutur sem komið er fyrir í legi. Á lykkjunni er lítið hormónahylki sem gefur frá sér örlítinn skammt af hormónum. Hormónalykkjan inniheldur hormónið gestagen.
Konur geta notað lykkjuna hvort sem þær hafa eignast börn eða ekki. Lykkjan hefur ekki áhrif á frjósemi eftir að hún hefur verið fjarlægð.
Til eru hormónalykkjur í tveimur stærðum með mismiklu hormónamagni. Þær duga frá þremur upp í 6 ár eftir tegundum.
Helstu kostir homónalykkju
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Þarf ekki að muna eftir daglegri notkun
- Blæðingar geta minnkað eða hætt, sem mörgum konum finnst ákjósanlegt
- Minna magn hormóna en í öðrum hormónagetnaðarvörnum
- Virkar strax eftir uppsetningu
Helstu aukaverkanir
- Milliblæðingar eru algengar fyrstu þrjá til sex mánuðina
- Þyngdaraukning
- Bólur á húð
Læknar og sumir hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta sett upp og fjarlægt lykkju. Lykkjuna má fjarlægja hvenær sem er.
Ef pillan gleymist
Minna en 12 tímar frá gleymdri pillu:
Taktu pilluna strax sem gleymdist og síðan næstu pillu á réttum tíma. Þetta gæti þýtt að þú takir 2 pillur á sama degi. Öryggið minnkar ekki ef minna en 12 eru frá gleymdri pillu.
Meira en 12 tímar frá gleymdri pillu:
Taktu strax pilluna sem gleymdist og notaðu aðra getnaðarvörn (t.d. smokk) næstu 7 daga þar sem öryggið minnkar ef meira en 12 tímar eru frá gleymdri pillu.
Haltu áfram með pilluspjaldið og taktu næstu pillu á réttum tíma. Ef minna en 7 pillur eru eftir á spjaldinu skaltu halda áfram með næsta spjald án þess að taka hlé og klára það. Ef blæðingar koma ekki eftir seinna spjaldið þarf að gera þungunarpróf. Ef meira en 7 pillur eru eftir á spjaldinu þegar pilla gleymist skaltu klára spjaldið og taka 7 daga hlé á milli spjalda eins og venjulega.
Ef þú ert að nota minipilluna eða samsetta pillu án blæðingarhlés, þá tekur þú gleymdu pilluna strax og heldur svo áfram að taka pilluna á hverjum degi.
Ráðgjöf um getnaðarvarnir
Viðtal við heilbrigðisstarfsmann um notkun getnaðarvarna er trúnaðarmál ykkar á milli. Ef um par er að ræða er gott að fara saman að leita sér ráðgjafar um getnaðarvarnir og kynlíf. Þannig bera báðir aðilar ábyrgð á notkun getnaðarvarna.
Ráðgjöf um getnaðarvarnir má fá hjá heimilislæknum, hjúkrunarfræðingum og ljósmæðrum á heilsugæslustöðvum eða hjá kvensjúkdómalæknum.
Mismunandi er hvaða getnaðarvörn hentar hverjum og einum. Einnig getur val á getnaðarvörn verið mismunandi eftir aldri einstaklingsins, fjölda barna, hvort viðkomandi er í föstu sambandi eða ekki og með hliðsjón af fyrri notkun og þekkingu á getnaðarvörnum. Þegar byrjað er að nota getnaðarvarnir er mikilvægt að fá fræðslu og ráðgjöf til að geta betur áttað sig á þeirri tegund getnaðarvarnar sem best hentar. Stundum þarf að prófa sig áfram með getnaðarvörn þar til sú tegund finnst sem viðkomandi telur besta fyrir sig. Meðan á því reynslutímabili stendur er jafnframt nauðsynlegt að fá upplýsingar og stuðning. Ef einstaklingur er ánægður með getnaðarvörn sína og ætlar sér að koma í veg fyrir barneign eykur það líkurnar á að getnaðarvörn verði notuð að staðaldri og á réttan hátt.