Getnaðarvarnir eru notaðar til að koma í veg fyrir þungun. Á meðan kona er á frjósemisskeiði er alltaf líkur á því að hún verði þunguð.
Skipta má getnaðarvörnum í þrjá flokka. Getnaðarvarnir með hormónalyfjum, án hormónalyfja og ófrjósemisaðgerðir.
Getnaðarvarnir án lyfja: Smokkur, koparlykkja og hetta.
Getnaðarvarnir með hormónalyfi: Samsett pilla, minipilla, hringur, stafur, plástur, sprauta og hormónalykkja.
Öryggi getnaðarvarna
Upplýsingar um öryggi getnaðarvarna byggjast á víðtækum rannsóknum. 99% öryggi merkir að ein af hverjum 100 konum geta orðið þungaðar á ári. Við stýrum því sjálf hversu öruggar margar aðferðir til getnaðarvarna eru. Það þýðir að við verðum sjálf að fylgja leiðbeiningum um notkun viðkomandi getnaðarvarnar nákvæmlega til að ná því öryggi sem getnaðarvörnin getur best gefið. Þetta á við um pilluna (samsettu og mini-pilluna), hormónahringinn, hormónaplásturinn, smokkinn eða hettuna. Öryggi annarra getnaðarvarna er minna háð okkur sjálfum. Um er að ræða getnaðarvarnir eins og hormónastafinn, hormónasprautuna og lykkjuna. Þá þarf aðeins að muna hvenær næst eigi að fara í sprautu, skipta um lykkju eða staf.
Getnaðarvarnir eru til þess ætlaðar að aðstoða við stjórn barneigna, með því að koma í veg fyrir þungun á meðan þær eru notaðar en þær trufla ekki frjósemi til frambúðar og valda ekki ófrjómsemi.
Getnaðarvarnir án hormóna
Smokkur veitir þó nokkra vörn gegn þungun ef hann er rétt notaður. Stóri kosturinn við smokkinn er hins vegar að hann er eina leiðin til að draga verulega úr hættunni á að smitast af kynsjúkdómum við kynmök.
Koparlykkjan er úr plasti og örlitlum kopar sem er til þess að auka áhrifin. Lykkjan er mjög smár T laga hlutur sem læknir kemur fyrir inni í leginu. Þar hefur hún áhrif til að koma í veg fyrir þungun en hefur engin önnur áhrif á líkamann. Mælt er með ómskoðun fyrir og eftir uppsetningu til að meta legið og staðsetningu lykkjunnar. Lykkjuna má hafa þann tíma sem konan þarf á vörn að halda eða allt upp í 10 ár.
Helstu kostir koparlykkju
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Lykkjan veitir vörn þar sem hún er þ.e. í leginu og er því ekki virk til að koma í veg fyrir þungun utan legs þ.e. utanlegsfóstur.
- Gleymist ekki
- Hefur ekki áhrif á hormónastarfssemi líkamans
Aukaverkanir
Auknar blæðingar eru algengasta aukaverkunin því hentar koparlykkjan síst þeim konum sem hafa miklar blæðingar.
Ekki er þekktur langtímaskaði af völdum koparlykkju.
Hettan er plastskál sem komið er fyrir í leggöngunum ásamt sæðisdrepandi kremi rétt fyrir samfarir. Hettan er ekki tekin strax út heldur má vera t.d. til næsta morguns ef hún er sett upp að kvöldlagi. Hettan og sæðisdrepandi krem hefur ekki verið á markaði hér undanfarin ár. Hetta er ekki mjög örugg getnaðarvörn þar sem hún byggir alfarið á réttri og staðfastri notkun.
Getnaðarvarnir með hormónum
Getnaðarvarnir með hormónum eru á mismunandi formi þ.e. pilla, hringur,sprauta, plástur, stafur og hormónalykkja. Hormón í getnaðarvörnum eru ýmist tvö eða eitt. Með tveimur hormónum eru samsetta pillan, plástur og leggangahringur. Þessi hormón eru estrógen og gestagen. Aðrar getnaðarvarnir minipillan, stafurinn , sprautan og hormónalykkjan hafa eitt hormón, gestagen. Hefur þetta m.a. áhrif á árangur, aukaverkanir og áhættu. Langtíma getnaðarvarnir eins og stafur, lykkja og sprauta eru árangursríkastar og skila bestum árgangri.
Aukaverkanir
Allar hormónagetnaðarvarnir geta leitt til aukaverkana en þær eru einstaklingsbundnar og erfitt að segja til um það fyrirfram hvort kona færi aukaverkanir af getnaðarvörn. Ef kona fær aukaverkanir eru þær oftast mestar í byrjun.
Helstu aukaverkanir sem vart verður við eru:
- Brjóstaeymsli
- Ógleði
- Höfuðverkur
- Skapbreytingar
- Minnkuð kynhvöt
- Þyngdarbreytingar
Áhætta á blóðtappa
Hormónagetnaðarvarnir sem innihalda tvö hormón (estrógen og gestagen) geta aukið áhættu á blóðtappa. Áhættan er ekki mikil en eykst með hækkuðum aldri og er meiri hjá þeim sem reykja. Áhættan er ekki sú sama ef getnaðarvörnin inniheldur eingöngu gestagen eins og minipilla, stafur, sprauta og hormónalykkja.
Pillan er til af tveimur gerðum. Önnur tegundin inniheldur 2 hormón, estrógen og gestagen en hin eitt hormón, gestagen.
Til eru ýmsar samsetningar og er þá oftast sama estrógenið en breytileg tegund gestagens.
Öryggi
Pillan er mjög örugg getnaðarvörn þegar hún er tekin reglulega samkvæmt leiðbeiningum. Í tilraunum hafa samsettu pillurnar komið betur út en minipillan varðandi árangur gegn þungun en við notkun í daglegu lífi er enginn munur.
Áhætta
Áhætta af notkun pillunnar hefur verið skoðuð og eru til rannsóknir sem sýna mælanlega aukningu á sumu krabbameini en minnkun á öðru.
Önnur alvarleg áhætta tengd samsettu pillunni er blóðtappi og er smá munur milli tegunda. Konur sem reykja eða eru í yfirþyngd eru í aukinni áhættu að fá blóðtappa.
Önnur notkun pillunnar
Pillan er stundum notuð sem lyf eða í tvennum tilgangi þ.e. sem lyf og sem getnaðarvörn og er þar helst átt við meðferð við miklum tíðaverkjum eða miklum tíðablæðingum því pillan dregur úr hvoru tveggja. Eins er pillan notuð við sumum sjúkdómum eins og slímhimnuflakki.
Sprautan er í formi stungulyfs og inniheldur hormónið gestagen. Hún er gefin í vöðva á 3 mánaða fresti. Hjúkrunarfræðingur á heilsugæslunni getur gefið sprautuna.
Aðalkostir sprautunnar
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir getnaðarvörn daglega
- Henni fylgir oftast blæðingaleysi sem mörgum konum finnst ákjósanlegt. Blæðingaleysið hefur engar hættur í för með sér.
Ef hætt er á sprautunni þarf að reikna með að eftir síðustu gjöf endast áhrif í 3-6 mánuði.
Á fylgiseðli hormónasprautunnar getur þú lesið nánar um lyfið.
Hormónastafur inniheldur hormónið gestagen og er lyfið í litlum plaststaf sem læknir kemur fyrir undir húðinni á upphandleggnum. Hægt er að finna stafinn undir húðinni en hann sést ekki. Hver stafur endist í 3 ár en læknir getur fjarlægt hann hvenær sem er. Húðin er staðdeyfð bæði þegar stafnum er komið fyrir og hann fjarlægður.
Aðalkostir stafsins
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir getnaðarvörn daglega
- Honum fylgir oftast blæðingaleysi sem mörgum konum finnst ákjósanlegt. Blæðingaleysið hefur engar hættur í för með sér.
Þegar stafurinn er fjarlægður fara áhrifin strax úr líkamanum.
Hormónahringurinn er grannur plasthringur sem er 5 cm í þvermál. Hann inniheldur hormónin estrógen og gestagen.
Við fyrstu notkun er hringnum komið fyrir í leggöngum eftir blæðingar og hann er hafður þar í 3 vikur. Þá er hann fjarlægður og nýr hringur settur upp eftir eina viku. Hver hringur endist í 3 vikur.
Plasthringurinn er frekar mjúkur og auðvelt að koma honum fyrir. Afar sjaldan þarf að taka hann út fyrir kynmök.
Helstu kostir hringsins
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Ekki þarf að muna eftir honum daglega
- Blæðingastjórnun er góð og milliblæðingar sjaldgæfar
- Aukaverkanir litlar
- Mun minna hormónamagn en í pillunni
Vegna umhverfisáhrifa á ekki að henda notuðum hring í heimilissorp heldur fara með þá í apótek í förgun eins og öðrum lyfjum.
Á fylgiseðli hormónahringsins getur þú lesið nánar um hann.
Hér getur þú lesið betur um förgun lyfja.
Hormónaplásturinn inniheldur hormónin estrógen og gestagen. Í plástrinum er forðalyf sem endist í 1 viku.
Við fyrstu notkun er plástrinum komið fyrir á handlegg, öxl eða öðrum góðum stað á líkamanum eftir blæðingar. Að viku liðinni er skipt um plástur. Svo er aftur skipt eftir viku (samtals 3 vikur með plástur) 4. vikan er án plásturs til að fá blæðingar.
Helstu kostir plástursins
- Örugg getnaðarvörn
- Ekki þarf að muna eftir honum daglega
- Litlar aukaverkanir
Vegna umhverfisáhrifa á ekki að henda notuðum plástrum í heimilissorp heldur fara með þá í apótek í förgun eins og öðrum lyfjum.
Þú getur lesið betur um lyfjaskil hér.
Lykkja er lítill T laga plasthlutur sem læknir kemur fyrir inni í leginu. Mælt er með ómskoðun fyrir og eftir uppsetningu til að meta legið og staðsetningu lykkjunnar.
Á lykkjunni er lítið hormónahylki sem gefur frá sér örlítinn skammt af hormónum jafnt og þétt og er til að auka áhrif lykkjunnar. Hormónalykkjan inniheldur hormónið gestagen.
Hérlendis eru mest notaðar tvær gerðir hormónalykkja
- Mirena hefur hylki sem endist í 5-7ár
- Jaydess er aðeins minni lykkja og hefur hylki sem endist í 3ár.
Helstu kostir homónalykkju
- Örugg getnaðarvörn (+99%)
- Gleymist ekki
- Blæðingar minnka eða hverfa alveg sem mörgum konum finnst ákjósanlegt
- Aðeins staðbundin verkun
- Virkar strax eftir uppsetningu
Helstu aukaverkanir
- Algengastar eru milliblæðingar í byrjun
- Þyngdaraukning
- Bólur á húð
- Blóðtappahætta er afar lítil
Hormónalykkjan er afar örugg þar sem bæði eru áhrif lykkju og áhrif hormóna til að hindra þungun og ver hormónalykkja bæði fyrir þungun í legi og utan þess.
Læknir þarf að fjarlægja lykkjuna og má gera það hvenær sem er eftir uppsetningu.
Ráðgjöf um getnaðarvarnir
Viðtal við heilbrigðisstarfsmann um notkun getnaðarvarna er trúnaðarmál ykkar á milli. Ef um par er að ræða er gott að fara saman að leita sér ráðgjafar um getnaðarvarnir og kynlíf. Þannig bera báðir aðilar ábyrgð á notkun getnaðarvarna.
Ráðgjöf um getnaðarvarnir má fá hjá heimilislæknum, hjúkrunarfræðingum og ljósmæðrum á heilsugæslustöðvum eða hjá kvensjúkdómalæknum.
Mismunandi er hvaða getnaðarvörn hentar hverjum og einum. Einnig getur val á getnaðarvörn verið mismunandi eftir aldri einstaklingsins, fjölda barna, hvort viðkomandi er í föstu sambandi eða ekki og með hliðsjón af fyrri notkun og þekkingu á getnaðarvörnum. Þegar byrjað er að nota getnaðarvarnir er mikilvægt að fá fræðslu og ráðgjöf til að geta betur áttað sig á þeirri tegund getnaðarvarnar sem best hentar. Stundum þarf að prófa sig áfram með getnaðarvörn þar til sú tegund finnst sem viðkomandi telur besta fyrir sig. Meðan á því reynslutímabili stendur er jafnframt nauðsynlegt að fá upplýsingar og stuðning. Ef einstaklingur er ánægður með getnaðarvörn sína og ætlar sér að koma í veg fyrir barneign eykur það líkurnar á að getnaðarvörn verði notuð að staðaldri og á réttan hátt.